धातुः भुज्

गीतायाः प्रथमे अध्याये पञ्चमे श्लोके अस्ति उल्लेखः “पुरुजित् कुन्तिभोजश्च”-इति |

कुन्तिभोजः is a compound word to be deciphered as कुन्तेः भोजः

The word भोजः is detailed in Apte’s Practical Dictionary as (Pg 727 भुज्-अच्). However the meaning of भोजः as detailed does not fit the deciphering as कुन्तेः भोजः. The meaning of भोजः is detailed as follows.

भोजः [भुज् – अच्] =

1. Name of a celebrated king of मालवा (or धारा), supposed to have flourished about the end of the tenth or the beginning of eleventh century and to have been a great patron of Sanskrit learning. He is also supposed to have been the author of several learned works such as सरस्वतीकंटाभरण &c.

2. Name of a country

3. Name of a king of विदर्भ-s. भोजेन दूतो रघवे विसृष्टः (रघुवंशे 5-39)

4. भोजाः (m. pl.) = Name of a people.

• अच्

  • is explained only as a प्रत्याहार in Dictionary of Sanskrit Grammar by काशिनाथशास्त्री अभ्यंकर not as a suffix प्रत्ययः.

  • In Apte’s dictionary itself it is not detailed in the “Explanation of terminations used in the derivation of words”.

 

Certainly however the word भोजः has a derivation from the धातुः भुज्

 

Actually there is another word भोगः (भुज्-घञ्). Meaning of this word seems to explain meaning of कुन्तिभोज more appropriately. Meaning of भोगः in Apte’s dictionary is –

भोगः [भुज्-धञ्] =

1. Eating, consuming

2. Enjoyment, fruition

3. Possession

4. Utility, advantage

5. Rule, governing, government

6. Use, application (as of a deposit)

7. Suffering, enduring, experiencing

8. Feeling, perception

9. Enjoyment of women, sexual enjoyment, carnal pleasure

10. An enjoyment, an object of enjoyment or pleasure भोगे रोगभयम् (भर्तृहरेः वैराग्यशतके 35)

11. A repast, feast, banquet

12. Food

13. Food, offering to an idol

14. Profit, gain

15. Many more meanings …

 

घञ् = कृत्प्रत्ययः ‘अ’ causing substitution of वृद्धि for the preceding vowel applied in various senses as explained in various aphorisms (पा. 3-3-16 to 42, 3-3-45 to 55, 3-3-120 to 125) e.g. पादः, आयः, रोगः, भावः, अवग्राहः, प्रावारः, अवतारः, लेखः, रागः, etc.)

 

कुन्तिभोज was king of कुन्ति and the meanings of भोगः as –

1. Possession

2. Governing, Government

fit the meaning.

 

धातुः भुज् (pg 720/721)

(अ) आपटे-महाभागस्य शब्दकोशे

भुज्

1. 6 प. (भुजति, भुग्न)

   1. To bend

   2. To curve, make crooked

2. 7 उ. (भुनक्ति – भुङ्क्ते, भुक्त)

   1. To eat, devour, consume शयनस्थो न भुञ्जीत (मनुस्मृत्यां 4-74)

   2. To enjoy, use, possess (property, etc.)

   3. To enjoy carnally (Atm.) सदयं बुभुजे महाभुजः (रघुवंशे 8-7) सुरूपं वा कुरूपं वा पुमानित्येव भुञ्जते (मनुस्मृत्यां 9-14)

   4. To rule, protect, govern, guard राज्यं न्यासमिवाभुनक् (रघुवंशे 12-18)

   5. To suffer, endure, experience वृद्धो नरो दुःखशतानि भुङ्क्ते (सिद्धान्तकौमुद्याम्)

   6. To pass, live through (as time)

   7. causative – To cause to eat, feed with भोजयति-ते

   8. desiderative – To wish to eat, etc. बुभुक्षति-ते

(आ) धातुपाठसूच्याम् –

1. भुज् | तु० अनिट् प० | भुजो कौटिल्ये ६. १५३ ||

2. भुज् | रु० अनिट् प० | भुज पालनाभ्यवहारयोः ७. १७

(इ) बृहद्धातुरूपावल्याम् –

(१) तत्र धातुकोशे –

1. भुज पालनाभ्यवहारयोः [५५२] ७ । सक. । अनिट् । प. । भुनक्ति |

2. भुजो (भुज्) = कौटिल्ये ६ । अक. । अनिट् । प. । ओदित् | भुजति | ५ बुभोज । म. बुभोजिथ ।। ६ भोक्ता ।। ७ भोक्ष्यति ।। ८ भुज्यात् । भुज्यास्ताम् । ९ अभौक्षीत् । अभौक्ता ।। ओदितश्च । भुग्नः ।

(२) धातुरूपावल्याम् –

Only [५५२] भुज पालनाभ्यवहारयोः ७ is detailed –

(१) लटि – भुनक्ति | भुङ्क्तः | भुञ्जन्ति || (२) लोटि – भुनक्तु | (३) लङ्-लकारे – अभुनक् | (४) विधिलिङ्-लकारे – भुञ्ज्यात् | (५) लिट्-लकारे – (प्र.) बुभोज | बुभुजतुः | (म.) बुभोजिथे | (उ.) बुभुजिव | (६) लुट्-लकारे – भोक्ता | (७) लृट्-लकारे – भोक्ष्यति | (८) आशीर्लिङ्-लकारे – भुज्यात् | भुज्यास्ताम् | (९) लुङ्-लकारे – अभौक्षीत्६ | अभौक्तान् | अभौक्षुः || (१०) लृङ्-लकारे –  अभोक्ष्यत् ||

पालनभिन्नेऽर्थे७ आत्मनेपदम् – (१) लटि – (प्र.) भुङ्क्ते८ | भुञ्जाते | भुञ्जते | (म.) भुङ्क्षे | (उ.) भुञ्जे | भुञ्ज्वहे | (२) लोटि – (प्र.) भुङ्क्ताम् | भुञ्जाताम् | (म.) भुङ्क्ष्व | भुञ्जाथाम् | भुङ्ध्वम् | (उ.) भुनजै || (३) लङ्-लकारे – अभुङ्क्त | (म.) अभुङ्क्थाः |  (उ.) अभुञ्जि | (४) विधिलिङ्-लकारे – भुञ्जीत | भुञ्जीयाताम् | (५) लिट्-लकारे – बुभुजे१ | (६) लुट्-लकारे – भोक्तासे | (७) लृट्-लकारे – भोक्ष्यते | (८) आशीर्लिङ्-लकारे – भुक्षीष्ट | (९) लुङ्-लकारे – अभुक्त२ | अभुक्षाताम् | अभुक्षत | (१०) लृङ्-लकारे –  अभोक्ष्यत ||

कर्मणि – भुज्यते | णिचि – भोजयति३ | सनि – बुभुक्षति / बुभुक्षते | यङि – बोभुज्यते | यङ्लुकि – बोभोक्ति / बोभोजीति |

कृत्सु – भोक्तव्यम् | भोजनीयम् | भोज्यम्४ / भोग्यम् | भुक्तः | भुञ्जन् | भुञ्जानः | भोक्तुम् | भोजनम् | भुक्त्वा | संभुज्य || भोगः | भुजः |

Footnotes – ६ षष्ठो लुङ् । ७ भुजोऽनवने । ८ अभ्यवहरति इत्यर्थः।

१ बुभुजे पृथिवीपालः पृथिवीमेव केवलाम् । इति रघुः । २ दशमो लुङ् । ३ निगरणार्थत्वात्परस्मैपदमेव । ४ भोज्यं भक्ष्ये । भोग्यमन्यत् ।

 

(ई) लकारेषु – Inflections in different moods and tenses From Morphological Generator at http://sanskrit.uohyd.ernet.in/scl/skt_gen/generators.html

लट्-लकारे ७ प.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	भुनक्ति	भुङ्क्तः	भुञ्जन्ति
मध्यमपुरुषः	भुनक्षि	भुङ्क्थः	भुङ्क्थ
उत्तमपुरुषः	भुनज्मि	भुञ्ज्वः	भुञ्ज्मः

 

लिट्-लकारे ७ प.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	बुभोज	बुभुजतुः	बुभुजुः
मध्यमपुरुषः	बुभोजिथ	बुभुजथुः	बुभुज
उत्तमपुरुषः	बुभोज	बुभुजिव	बुभुजिम

 

लुट्-लकारे ७ प.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	भोक्ता	भोक्तारौ	भोक्तारः
मध्यमपुरुषः	भोक्तासि	भोक्तास्थः	भोक्तास्थ
उत्तमपुरुषः	भोक्तास्मि	भोक्तास्वः	भोक्तास्मः

 

लृट्-लकारे ७ प.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	भोक्ष्यति	भोक्ष्यतः	भोक्ष्यन्ति
मध्यमपुरुषः	भोक्ष्यसि	भोक्ष्यथः	भोक्ष्यथ
उत्तमपुरुषः	भोक्ष्यामि	भोक्ष्यावः	भोक्ष्यामः

 

लोट्-लकारे ७ प.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	भुङ्क्तात्/भुनक्तु	भुङ्क्ताम्	भुञ्जन्तु
मध्यमपुरुषः	भुङ्क्तात्/भुङ्ग्धि	भुङ्क्तम्	भुङ्क्त
उत्तमपुरुषः	भुनजानि	भुनजाव	भुनजाम

 

लङ्-लकारे ७ प.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	अभुनक्/अभुनग्	अभुङ्क्ताम्	अभुञ्जन्
मध्यमपुरुषः	अभुनक्/अभुनग्	अभुङ्क्तम्	अभुङ्क्त
उत्तमपुरुषः	अभुनजम्	अभुञ्ज्व	अभुञ्ज्म

 

विधिलिङ्-लकारे ७ प.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	भुञ्ज्यात्	भुञ्ज्याताम्	भुञ्ज्युः
मध्यमपुरुषः	भुञ्ज्याः	भुञ्ज्यातम्	भुञ्ज्यात्
उत्तमपुरुषः	भुञ्ज्याम्	भुञ्ज्याव	भुञ्ज्याम

 

आशीर्लिङ्-लकारे ७ प.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	भुज्यात्	भुज्यास्ताम्	भुज्यासुः
मध्यमपुरुषः	भुज्याः	भुज्यास्तम्	भुज्यास्त
उत्तमपुरुषः	भुज्यासम्	भुज्यास्व	भुज्यास्म

 

लुङ्-लकारे ७ प.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	अभौक्षीत्	अभौक्ताम्	अभौक्षुः
मध्यमपुरुषः	अभौक्षीः	अभौक्तम्	अभौक्त
उत्तमपुरुषः	अभौक्षम्	अभौक्ष्व	अभौक्ष्म

 

लृङ्-लकारे ७ प.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	अभोक्ष्यत्	अभोक्ष्यताम्	अभोक्ष्यन्
मध्यमपुरुषः	अभोक्ष्यः	अभोक्ष्यतम्	अभोक्ष्यत
उत्तमपुरुषः	अभोक्ष्यम्	अभोक्ष्याव	अभोक्ष्याम

 

लट्-लकारे ७ आ.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	भुङ्क्ते	भुञ्जाते	भुञ्जते
मध्यमपुरुषः	भुङ्क्षे	भुञ्जाथे	भुङ्ग्ध्वे
उत्तमपुरुषः	भुञ्जे	भुञ्ज्वहे	भुञ्ज्महे

 

लिट्-लकारे ७ आ.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	बुभुजे	बुभुजाते	बुभुजिरे
मध्यमपुरुषः	बुभुजिषे	बुभुजाथे	बुभुजिध्वे
उत्तमपुरुषः	बुभोजे	बुभुजिवहे	बुभुजिमहे

 

लुट्-लकारे ७ आ.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	भोक्ता	भोक्तारौ	भोक्तारः
मध्यमपुरुषः	भोक्तासे	भोक्तासाथे	भोक्ताध्वे
उत्तमपुरुषः	भोक्ताहे	भोक्तास्वहे	भोक्तास्महे

 

लृट्-लकारे ७ आ.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	भोक्ष्यते	भोक्ष्येते	भोक्ष्यन्ते
मध्यमपुरुषः	भोक्ष्यसे	भोक्ष्येथे	भोक्ष्यध्वे
उत्तमपुरुषः	भोक्ष्ये	भोक्ष्यावहे	भोक्ष्यामहे

 

लोट्-लकारे ७ आ.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	भुङ्क्ताम्	भुञ्जाताम्	भुञ्जताम्
मध्यमपुरुषः	भुङ्क्ष्व	भुञ्जाथाम्	भुङ्ध्वम्
उत्तमपुरुषः	भुनजै	भुनजावहै	भुनजामहै

 

लङ्-लकारे ७ आ.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	अभुङ्क्त	अभुञ्जाताम्	अभुञ्जत
मध्यमपुरुषः	अभुङ्क्थाः	अभुञ्जाथाम्	अभुङ्ग्ध्वम्
उत्तमपुरुषः	अभुञ्ज	अभुञ्ज्वहि	अभुञ्ज्महि

 

विधिलिङ्-लकारे ७ आ.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	भुञ्जीत	भुञ्जीयाताम्	भुञ्जीरन्
मध्यमपुरुषः	भुञ्जीथाः	भुञ्जीयाथाम्	भुञ्जीध्वम्
उत्तमपुरुषः	भुञ्जीय	भुञ्जीवहि	भुञ्जीमहि

 

आशीर्लिङ्-लकारे ७ आ.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	भुक्षीष्ट	भुक्षीयास्ताम्	भुक्षीरन्
मध्यमपुरुषः	भुक्षीष्ठाः	भुक्षीयास्थाम्	भुक्षीध्वम्
उत्तमपुरुषः	भुक्षीय	भुक्षीवहि	भुक्षीमहि

 

लुङ्-लकारे ७ आ.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	अभुक्त	अभुक्षाताम्	अभुक्षत
मध्यमपुरुषः	अभुक्थाः	अभुक्षाथाम्	अभुग्ध्वम्
उत्तमपुरुषः	अभुक्षि	अभुक्ष्वहि	अभुक्ष्महि

 

लृङ्-लकारे ७ आ.	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	अभोक्ष्यत	अभोक्ष्येताम्	अभोक्ष्यन्त
मध्यमपुरुषः	अभोक्ष्यथाः	अभोक्ष्येथाम्	अभोक्ष्यध्वम्
उत्तमपुरुषः	अभोक्ष्मे	अभोक्ष्यावहि	अभोक्ष्यामहि

 

(उ) कृदन्ताः – No कृदन्त-s are detailed at http://sanskrit.uohyd.ernet.in/scl/skt_gen/generators.html

-o-o-o-